Vì sao đất hiếm là 'con át chủ bài' của Trung Quốc trong cuộc chiến thương mại với Hoa Kỳ

Trung Quốc đang thống trị chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu, một nguồn nguyên liệu thiết yếu cho công nghệ hiện đại. Bắc Kinh đã sử dụng lợi thế này như một công cụ chiến lược trong cuộc đối đầu thương mại với Hoa Kỳ dưới thời Tổng thống Donald Trump.

Đất hiếm – trái tim của nền công nghiệp hiện đại

Đất hiếm là một nhóm gồm 17 nguyên tố kim loại có các đặc tính từ, quang và điện đặc biệt. Chúng có ứng dụng rộng rãi trong sản xuất điện thoại thông minh, chip bán dẫn, động cơ xe điện và các thiết bị y tế công nghệ cao.

Các nguyên tố như neodymium và praseodymium là thành phần cốt lõi để chế tạo nam châm vĩnh cửu, được sử dụng trong xe điện và tuabin gió. Trong khi đó, terbium và yttrium giúp tạo ra màu sắc sống động cho các loại màn hình hiện đại.

Trên thực tế, đất hiếm không thực sự “hiếm” trong vỏ trái đất. Tuy nhiên, việc tìm thấy chúng ở nồng độ đủ cao để khai thác kinh tế là rất khó khăn, đồng thời quy trình chiết tách cũng vô cùng phức tạp và tốn năng lượng. Quá trình này đòi hỏi lượng nước lớn và tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm phóng xạ, khiến nhiều quốc gia phát triển đã rút lui khỏi lĩnh vực này, tạo điều kiện cho Trung Quốc vươn lên dẫn đầu.

Trung Quốc thống lĩnh nguồn cung toàn cầu

Bắt đầu từ những năm 1980, Trung Quốc đã từng bước chiếm lĩnh thị trường đất hiếm toàn cầu nhờ vào chi phí sản xuất thấp và các chính sách hỗ trợ mạnh mẽ từ chính phủ. Theo thống kê năm 2024, Trung Quốc đã khai thác khoảng 270.000 tấn, chiếm tới 70% tổng sản lượng của thế giới, cao gấp sáu lần sản lượng của Hoa Kỳ (45.000 tấn).

Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ, Trung Quốc nắm giữ trữ lượng đất hiếm ước tính khoảng 44 triệu tấn. Con số này lớn hơn gấp đôi so với Brazil, trong khi Hoa Kỳ chỉ có khoảng 1,9 triệu tấn.

Quan trọng hơn cả sản lượng khai thác, Trung Quốc còn kiểm soát gần như toàn bộ khâu tinh luyện – giai đoạn phức tạp nhất và quyết định chất lượng cuối cùng của sản phẩm. Ngay cả các quốc gia có mỏ đất hiếm như Úc, Canada hay Việt Nam cũng thường phải vận chuyển quặng thô sang Trung Quốc để xử lý. Sự phụ thuộc này khiến chuỗi cung ứng công nghệ toàn cầu trở nên cực kỳ mong manh trước bất kỳ sự thay đổi chính sách nào từ Bắc Kinh.

Chiến lược 'vũ khí hóa' đất hiếm của Bắc Kinh

Trung Quốc đã sớm nhận ra tiềm năng chiến lược của đất hiếm. Ngay từ năm 1992, nhà lãnh đạo Đặng Tiểu Bình đã có câu nói nổi tiếng: “Trung Đông có dầu mỏ, Trung Quốc có đất hiếm.” Năm 2010, Bắc Kinh đã từng ngừng xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản trong hai tháng sau một vụ tranh chấp lãnh hải, buộc Tokyo phải tìm cách đa dạng hóa nguồn cung.

Khi căng thẳng thương mại với Hoa Kỳ leo thang, Trung Quốc một lần nữa sử dụng 'vũ khí' này. Trong giai đoạn 2023–2024, Bắc Kinh đã ban hành hàng loạt lệnh kiểm soát xuất khẩu đối với đất hiếm và các công nghệ chế biến liên quan, đồng thời bổ sung bảy loại đất hiếm vào danh mục hàng hóa yêu cầu giấy phép xuất khẩu đặc biệt.

Hoa Kỳ tìm cách thoát phụ thuộc

Sự phụ thuộc vào nguồn cung từ Trung Quốc đặt ra rủi ro lớn cho Hoa Kỳ, đặc biệt là trong lĩnh vực quốc phòng. Hiện tại, Hoa Kỳ nhập khẩu khoảng 70% lượng đất hiếm từ Trung Quốc, trong khi các khí tài quan trọng như tiêm kích F-35 cần tới hơn 400 kg đất hiếm để sản xuất.

Để giảm thiểu sự phụ thuộc này, Tổng thống Donald Trump đã ký một sắc lệnh vào tháng 3 năm 2025, sử dụng Đạo luật Sản xuất Quốc phòng để thúc đẩy việc khai thác và chế biến đất hiếm ngay tại trong nước. Tiếp đó, Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ đã đầu tư 400 triệu USD vào công ty MP Materials, đơn vị vận hành mỏ Mountain Pass ở California, và cam kết mua toàn bộ sản phẩm của họ trong 10 năm.

Tuy nhiên, việc xây dựng một chuỗi cung ứng nội địa hoàn chỉnh đòi hỏi nhiều năm và chi phí khổng lồ. Do đó, Washington cũng đang tích cực tìm kiếm các nguồn cung thay thế từ những nơi khác như Greenland và Ukraine, mặc dù trữ lượng ở các khu vực này còn hạn chế và hiệu quả kinh tế chưa cao.

Cân bằng mới trong trận địa khoáng sản chiến lược

Các biện pháp siết chặt xuất khẩu của Bắc Kinh đã gây ra tác động rõ rệt, khiến nhiều nhà máy ở Hoa Kỳ và châu Âu phải tạm ngừng hoạt động. Hãng xe Ford từng phải đóng cửa một dây chuyền sản xuất tại Chicago vì thiếu hụt nam châm đất hiếm, và Liên minh châu Âu cũng báo cáo về tình trạng gián đoạn chuỗi cung ứng trên diện rộng.

Trước những áp lực này, Tổng thống Trump và Chủ tịch Tập Cận Bình đã đạt được một thỏa thuận khung vào tháng 6 năm 2025 nhằm hạ nhiệt căng thẳng. Tuy nhiên, chỉ vài tháng sau đó, Trung Quốc lại tiếp tục ban hành các quy định mới, viện dẫn 'lý do an ninh quốc gia', cho thấy cuộc cạnh tranh chiến lược trong lĩnh vực này vẫn còn rất phức tạp.

Nguyễn Cẩm Chi ©Báo TIN TỨC VIỆT ĐỨC

 

 

---