Đức sửa đổi luật quốc tịch: Từ kỳ vọng đến thất vọng

Luật quốc tịch Đức, trải qua hơn một thế kỷ với những quy định chặt chẽ, đang đứng trước một bước ngoặt lịch sử. Sự thay đổi này, mở rộng cửa cho người nhập cư, đánh dấu một sự chuyển mình đáng kể trong tư duy của một quốc gia từng được biết đến với lập trường "Đức không phải là nước nhập cư".

Nhưng liệu sự cởi mở này có bền vững trước những biến động chính trường?

Từ bảo thủ đến cởi mở: Một hành trình lịch sử đầy biến động

Luật quốc tịch đầu tiên của Đức, Luật Quốc tịch Đế chế (Reichs- und Staatsangehörigkeitsgesetz – RuStAG) ban hành năm 1913, về cơ bản vẫn giữ nguyên hiệu lực cho đến nay, dù đã trải qua nhiều lần sửa đổi, bổ sung. Từ năm 1949 đến 1990, luật này áp dụng tại CHLB Đức, trong khi CHDC Đức có đạo luật riêng (ban hành ngày 22/2/1967).

Trước đây, luật quốc tịch Đức được xem là hết sức bảo thủ. Quốc tịch được xác định chủ yếu theo huyết thống, không có ngoại lệ cho nguyên tắc nơi sinh).

Hai quốc tịch không được công nhận, người nước ngoài muốn nhập quốc tịch Đức buộc phải từ bỏ quốc tịch gốc. Thậm chí, công dân Đức nhập quốc tịch nước ngoài cũng sẽ mất quốc tịch Đức trừ trường hợp được phép giữ lại, bất kể quốc tịch Đức có được do sinh ra hay nhập tịch. Tuy nhiên, thực tế đã chứng kiến nhiều trường hợp ngoại lệ, đặc biệt là với người tị nạn không thể từ bỏ quốc tịch gốc, trong đó có nhiều người Việt Nam đến Đức vào thập niên 70 và 80 của thế kỷ trước.

Sự cứng nhắc này kéo dài nhiều thập kỷ, được cho là nhằm duy trì sự đồng nhất dân tộc và giảm thiểu các vấn đề phức tạp do hai quốc tịch gây ra.

Quan điểm chủ đạo lúc đó cho rằng quốc tịch là sự gắn kết bền vững giữa cá nhân và nhà nước, đồng thời thể hiện lòng trung thành tuyệt đối của công dân.

Điều này khác biệt hoàn toàn với Luật quốc tịch CHDC Đức năm 1967, kết hợp cả jus sanguinis và jus soli. Trẻ em sinh ra ở CHDC Đức mà bố mẹ cư trú lâu dài ở đó sẽ được cấp quốc tịch CHDC Đức.

Khái niệm "trung thành với nhà nước" ở CHDC Đức được hiểu là trung thành với chế độ xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, điểm chung của cả hai luật là đều không công nhận "de-jure" hai quốc tịch.

Những quy định chặt chẽ này phần nào phản ánh bối cảnh chính trị bất ổn ở châu Âu và Đức trong nhiều thập kỷ, đặc biệt trong Chiến tranh Lạnh. An ninh quốc gia được đặt lên hàng đầu, dẫn đến yêu cầu cao về lòng trung thành của công dân.

Bước sang thế kỷ XXI, bức tranh đã thay đổi. An ninh và lòng trung thành vẫn quan trọng, nhưng không còn ở vị trí tuyệt đối như trước. Kỷ nguyên internet và toàn cầu hóa làm mờ nhạt ranh giới quốc gia, liên kết kinh tế ngày càng chặt chẽ, con người kết nối chủ yếu qua không gian mạng. Khu vực Schengen tạo điều kiện tự do đi lại, sinh sống và làm việc ở hầu hết các nước châu Âu.

Thách thức mới và sự cấp thiết của những thay đổi

Từ hơn một thập kỷ nay, Đức đối mặt với những thách thức mới, đặc biệt là hậu quả của "khủng hoảng tị nạn" năm 2015, với hàng triệu người tị nạn từ Trung Đông và sau đó là Đông Âu. Thiếu hụt lao động nghiêm trọng ở mọi lĩnh vực, do thế hệ "baby boom" bắt đầu nghỉ hưu trong khi tỷ lệ sinh giảm mạnh, tạo áp lực lớn lên nền kinh tế và hệ thống an sinh xã hội, đe dọa sự thịnh vượng của đất nước.

Liệu người tị nạn có thể giải quyết vấn đề thiếu hụt lao động?

Đây không phải là câu trả lời đơn giản. Một thời gian dài, người ta hy vọng thế hệ trẻ từ Syria, Trung Đông và Ukraine sẽ lấp đầy khoảng trống này. Chính phủ Đức cũng nỗ lực tạo điều kiện để thu hút nguồn lao động này, giúp họ hội nhập và đóng góp cho nền kinh tế.

Với chính sách mới, chính phủ liên minh "đèn giao thông" của Thủ tướng Olaf Scholz đặt cược vào việc tạo điều kiện thuận lợi cho nhập quốc tịch để thúc đẩy hội nhập của cộng đồng 12 triệu người nhập cư không có quốc tịch Đức.

Bà Nancy Faeser, nguyên Bộ trưởng Nội vụ, từng nhấn mạnh không muốn ai phải lựa chọn giữa nguồn gốc và tương lai. Những ai sống lâu dài ở Đức, làm việc và tuân thủ pháp luật, phải được trở thành công dân Đức.

Trước đây, nhiều người dù sống nhiều năm ở Đức vẫn không nhập quốc tịch do những quy định cũ quá phức tạp và nhiều rào cản (ngôn ngữ, điều kiện kinh tế, phải từ bỏ quốc tịch gốc…).

Chính phủ hy vọng thay đổi này sẽ làm thay đổi hình ảnh một nước Đức bảo thủ trong vấn đề nhập cư ("Deutschland ist kein Einwanderungsland" – Đức không phải là nước nhập cư) và tự hào có luật nhập cư và quốc tịch "cởi mở và hiện đại nhất thế giới".

Làm thế nào để thu hút "chất xám" của người nước ngoài đang sinh sống tại Đức nhưng ngại nhập quốc tịch vì phải từ bỏ quốc tịch gốc?

Bộ trưởng Tài chính Christian Lindner từng phát biểu:

"Chúng ta cần những bộ óc và bàn tay từ khắp thế giới. Nếu họ gắn bó với đất nước này, thì nước Đức cũng nên gắn bó với họ."

Đây là một quan điểm khá mới mẻ, vì trước đây chỉ có yêu cầu một chiều (cá nhân phải trung thành với nhà nước), chứ không phải nghĩa vụ của nhà nước phải gắn bó với họ.

Các thế lực được cho là "thiên hữu" hay "cực hữu" dường như là động lực chính của những quan điểm và chính sách cứng rắn đối với người nước ngoài.

Người nước ngoài hy vọng những điều chỉnh của Luật sửa đổi (StAModG) có hiệu lực từ ngày 27/6/2024 sẽ mang đến sự ổn định lâu dài khi sinh sống ở Đức.

Phản ứng trong xã hội và cộng đồng nhập cư

Chuyển biến này đã tạo nên nhiều ý kiến trái chiều. Một số nhà phân tích và tổ chức xã hội lên tiếng rằng việc kéo dài thời gian cư trú và duy trì quan điểm hạn chế hai quốc tịch sẽ cản trở quá trình hội nhập và tạo ra cảm giác bị “kỳ thị” đối với cộng đồng người nhập cư.

Họ cho rằng chính sách này có thể làm tăng sự bất ổn và khó khăn trong việc xây dựng một xã hội đa văn hóa, hòa nhập.

Ngược lại, một số nhóm khác lại đồng tình với sự thận trọng của chính phủ, cho rằng việc nhập tịch không nên trở nên quá dễ dàng để giữ được các giá trị truyền thống cũng như sự gắn kết xã hội bền vững.

Nhiều người cũng đồng tình rằng cần có thời gian đủ lâu để đánh giá thực sự sự cam kết của ứng viên nhập tịch đối với nước Đức.

Những thay đổi chính của luật quốc tịch mới

1. Thời gian cư trú hợp lệ giảm từ 8 năm xuống còn 5 năm, và 3 năm đối với những người hội nhập tốt;
2. Người nước ngoài nhập quốc tịch không phải từ bỏ quốc tịch gốc; công dân Đức nhập quốc tịch nước ngoài cũng không tự động mất quốc tịch Đức;
3. Trẻ em sinh ra ở Đức, nếu cha (hoặc mẹ) cư trú hợp pháp ở Đức từ 5 năm trở lên và có quy chế thường trú (unbefristet), sẽ tự động có quốc tịch Đức khi đăng ký khai sinh và không phải lựa chọn giữa quốc tịch Đức và quốc tịch cha mẹ khi đủ 18 tuổi.

Trên thực tế, số người nhập tịch Đức trong năm 2024 tăng đáng kể:

• 291.955 người, tăng 46% so với năm 2023, phần lớn từ Syria, Thổ Nhĩ Kỳ, Nga, Iraq và Afghanistan.

Tại Berlin, con số có thể tăng từ 15-17 nghìn năm 2023 lên 20-25 nghìn năm 2024.

Liệu Đức có quay trở lại chính sách bảo thủ? Một viễn cảnh khó lường

Tuy nhiên, kỳ vọng về "bùng nổ" đơn xin nhập tịch và bổ sung lực lượng lao động mới không hoàn toàn như mong muốn. Đa số trường hợp nhập tịch gần đây là các trường hợp tồn đọng từ nhiều năm trước, chủ yếu là người lao động nước ngoài và thân nhân, đặc biệt là người Thổ Nhĩ Kỳ.

Đa số người tị nạn từ năm 2015 không đáp ứng điều kiện cư trú vì thời gian chờ xét đơn tị nạn không được tính vào thời gian cư trú hợp lệ, họ cũng không có công việc ổn định hoặc không thể tham gia thị trường lao động do thiếu bằng cấp, kỹ năng, nhất là trong những lĩnh vực Đức đang thiếu hụt (IT, điều dưỡng, nhà hàng, khách sạn…).

Nhiều người vẫn coi việc ở Đức là tạm thời, chờ ngày hồi hương, giống như tâm trạng chung của người Ukraine hiện nay.

Thêm vào đó là yếu tố chủ quan.

Nhiều người lo ngại rằng dù Đức cho nhập tịch mà không bắt buộc từ bỏ quốc tịch gốc, điều đó không đảm bảo họ không bị mất quốc tịch gốc theo quy định của các nước đó. Nhiều nước quy định công dân nhập quốc tịch nước ngoài sẽ tự động mất quốc tịch (như Trung Quốc), hoặc coi việc nhập quốc tịch nước ngoài là lý do để tước quốc tịch.

Theo Luật quốc tịch Lào, công dân Lào muốn nhập quốc tịch nước khác phải được cơ quan có thẩm quyền của Lào chấp thuận, và sẽ mất quốc tịch Lào.

Luật quốc tịch sửa đổi mới có hiệu lực hơn một năm lại đứng trước nguy cơ thay đổi.

Có thể không phải là thay đổi căn bản hoặc quay lại như trước, nhưng chắc chắn sẽ có những điều chỉnh đáng kể.

Lý do là sự thay đổi liên minh cầm quyền, khi chính phủ liên minh "đèn giao thông" nhường chỗ cho liên minh mới (Đại liên minh CDU/CSU và SPD) của Thủ tướng Friedrich Merz.

Đảng Xã hội dân chủ Đức (SPD) vẫn tham gia chính phủ và chắc chắn sẽ cố gắng giữ lại những thành quả của chính phủ tiền nhiệm.

Friedrich Merz, ứng cử viên thủ tướng và lãnh đạo đảng Dân chủ Thiên chúa giáo (CDU), phát biểu trước các đại biểu tại đại hội đảng CDU ở Berlin vào ngày 3 tháng 2. Maja Hitij/Hình ảnh Getty

Tháng 5/2024, chính phủ mới của Thủ tướng Merz đã ngừng áp dụng quy định nhập tịch 3 năm đối với người mới cư trú, thay vào đó là thời hạn chung 5 năm. Đối với đoàn tụ gia đình cũng áp dụng thời hạn 5 năm thay vì 3 năm.

Về vấn đề hai quốc tịch, liên minh CDU/CSU có vẻ cứng rắn hơn và gần như giữ quan điểm cũ, cho rằng hai quốc tịch chỉ nên là trường hợp ngoại lệ, không chấp nhận tràn lan. Mới cư trú 3 hoặc 5 năm chưa đủ cơ sở để đảm bảo họ đã hội nhập hoàn toàn vào xã hội Đức và do đó không nên trở thành "người Đức".

Việc một người nước ngoài trở thành công dân Đức phải là kết quả của quá trình gắn bó với nhà nước và xã hội Đức; tình trạng hai quốc tịch làm suy yếu sự gắn kết này.

Ông Merz, khi còn là lãnh đạo đối lập, từng chỉ trích mạnh mẽ chính sách quốc tịch của Thủ tướng Scholz:

"Chính sách hai quốc tịch mà liên minh đèn giao thông thông qua không thể coi là phổ biến… vì như vậy chúng ta chỉ rước thêm phức tạp vào trong nước. Chí ít cũng phải quy định là có thể tước quốc tịch Đức nếu chúng ta nhận ra đã có sai sót trong trường hợp cho nhập tịch những người phạm tội sau đó."

Cũng có những ý kiến cực đoan hơn, cho rằng Luật Quốc tịch của chính phủ tiền nhiệm là một "sai lầm nghiêm trọng" và việc cho nhập tịch ồ ạt khiến quốc tịch Đức trở thành "mặt hàng giá rẻ" và tạo xung đột về lòng trung thành.

Tương lai của luật quốc tịch Đức vẫn chưa rõ ràng. Có thể sẽ có những điều chỉnh nhỏ, nhưng không loại trừ khả năng luật quốc tịch sửa đổi năm 2023 sẽ được sửa đổi thêm trong tương lai.

Tóm lại, với sự kéo dài thời gian nhập tịch lên đến 5 năm và quan điểm giới hạn hai quốc tịch, chính phủ đang thể hiện đường lối nghiêm ngặt hơn sau thời kỳ kỳ vọng về sự mở cửa nhiều hơn.

Đây là sự điều chỉnh mang tính chiến lược nhưng cũng khiến cho không ít người trong cộng đồng nhập cư cảm thấy thất vọng về triển vọng trở thành công dân Đức trong tương lai gần.

Vũ Bình Minh - © Báo TIN TỨC VIỆT ĐỨC

---